latin amerika tarihi

latin amerikalıların dünya kupasına 7 takım gönderip(honduras ve meksika dahil) bunların altısının son onaltıya, dördünün de son sekize kalması bende bu yazıyı yazma iştahı uyandırdı. aslında kupa öncesi ingilizce, fransızca, portekizce konuşanlar veya yine dil kökenlerine göre çeşitli ayrımlar yapacaktım. kısmet latin amerikalılarınmış! neyse...

güney amerika'da bağımsızlık ve devrim fikrinin ilk savunucuları tıpkı abd'de olduğu gibi mason hareketleridir. malum, abd'nin dört kurucu atası da masondur. neyse, ilk defa venezuellalı francisco de miranda(1754-1816) tarafından kurulan mason locaları(lauratos) kısa zamanda kıtaya yayılır. önceleri sömürgeciliğe karşıdırlar. ancak ingilizlerin ticari çıkarları için kıta portekiz ve ispanyol sömürgecilerinin aristokrat torunlarını(kreollar-nüfusun %10 ila 40 arası) kullanması ile faaliyeteler yön değiştirse bile devam eder. napoleon'un dünyaya katkılarından birisi de merkezi avrupa devletlerini ele geçirmesinden sonra tipik bir ikinci dünya savaşı etkisi diyebileceğim durumun meydana gelmesidir. bu sayede ispanyol sömürgelerindeki kreollar kendi meclislerini ve bağımsız hükümetlerini kurmaya başlarlar. ancak napoleon'dan sonra eski hükümetler tekrar kurulup avrupa devletleri eski sistemin devamını isteyince(metternich sistemi) ve üstüne askeri operasyonlara girişince blancos adlı beyaz üst tabaka radikalleşir ve renkli proletaryanın(colorados, mestizo, mulato, melez) bağımsızlık talebi doğar. simon bolivar(ö. 1830) ve jose de san martin(ö. 1850) bu istekleri gerçekleştirir. bu duruma itiraz eden napoleon savaşları galiplerinin oluşturduğu kutsal ittifakın gayretleri ise abd'nin açıkladığı ünlü monreo doktrini ile akamete uğrar(1823). abd, "amerika, amerikalılarındır" diyerek kıtada kendisinden başka oyuncuya izin vermeyeceğini açıklamıştır.

böylece kısa zamanda ırk sorunlarının olduğu, cehaletin ve sefaletin kol gezdiği, askeri ve siyasi liderlerin(casudillos) yönettiği güney amerika devletleri doğar. abd ve ingiltere bu devletleri tanır. ingiliz lord canning, dengeyi yeniden tesis etmek için yeni dünyayı kurduğunu ilan eder.

ama süreç sancılıdır. mesela 1826'da panama kongresinde bolivar'ın istediği abd benzeri güney amerika birliği gerçekleşmez.

bu sömürgeler bağımsızlıklarını kazanmadan önce vekil krallıklar olarak ispanya'ya bağımlılıklarını sürdürüyorlardı. bu yüzden bağımsızlarından önceki vekil krallık isimlerini de belirttim. neyse...

kuzeyden başlayayım;

yeni ispanya vekil krallığının devamı olan meksika, 1821'de bağımsızlığını ilan eder. ilk başlar oldukça sarsıntılırıdr. imparatorlar idam edilir, darbe üstüne darbe yapılır ve orta amerika birleşik vilayetleri 1823'de meksika'dan ayrılır(honduras dahil). akabinde federalistler ve merkeziyetçiler iç savaşa tutuşur. ispanyol işgal ordusu geri püskürtülür ve en sonunda santa ana adlı bir general 1833'den 1855'e kadar kendi dikta rejimini kurar.

yeni granada vekil krallığında ise 1811'de venezüella bağımsızlığını ilan eder. ispanyollar saldırır. bolivar yenildikten sonra haitililer, britanya ve alman lejyonerlerinden bir ordu kurar. 1820'de kolombiya ve venezüella bağımsızlığına kavuşur. 1819'da büyük kolombiya ilan edilir. sucre ile birlikte ekvator'da ispanyolları son kez geri püskürtür. bu devlet 1830'da parçalanır. ekvator, venezüella ve kolombiya ortaya çıkar.

daha güneydeki la plata vekil krallığında ise 1810'larda özgürlük savaşları başlar. cuntalar önce paraguay'ın(1811), akabinde rio de plata birleşik devletlerinin(daha sonra adı arjantin olacak-1816) bağımsızlığını ilan eder. san martin bir özgürlük ordusu kurarak peru vekil krallığına saldırır. çünkü şilili yurtseverler ispanyollara yenilmiştir. 1818'de şili bağımsızlığına kavuşur. en son olarak peru, bir ingiliz maceraperestin yardımı ile ordusunu bolivar'ınki ile birleştirir ve san martin'in idaresinde bağımsızlığına kavuşur. ispanyollar 1824'te kıtadan kesin olarak atılır. böylece görüş ayrılıkları başlar. bolivar ile san martin anlaşamaz. san martin avrupa'ya gider ve orada ölür. sucre kendi devletini kurmakta gecikmez. 1825'de bolivya kurulur.

brezilya ise savaşmadan ayrılabilen tek güney amerika devletidir. brezilya'da yetişen portekiz'in veliahtı pedro, napoleon savaşlarından sonra portekiz'e dönmez. 1822'de kongresini toplar ve brezilya imparatoru ilan edilerek brezilya'nın bağımsızlığı ilan edilir. daha öncesinde ise 1817'den beri uruguay için arjantin ile aralarında devam eden savaş 1822'de son bulur ve uruguay bir tampon devlet olarak 1822'de ilan edilir.

böylece beyazların kurduğu devletler olarak arjantin ve uruguay, melezlerin kurduğu devletler olarak brezilya, şili ve orta amerika devletleri, kızılderililerin kurduğu devletler olarak da bolivya, venezüella, kolombiya, peru, ekvator ve paraguay doğmuş olur.

geri kalan süreç ise avrupalıların gelmesi ile ekonomik gelişme, küçük beyaz burjuvanıın doğuşu ve işçi sınıfının oluşumudur. siyasi gerginlikler ve maden yatakları yüzünden sınırlara yönelik talepler(güherçile savaşları) bu devletlerin uzun bir süre kendi kendilerine savaşmalarına yol açmıştır. iç savaşlar da cabasıdır. bu süreç sonucunda kreollar avrupa'ya geri dönmüş, askeri diktatörlükler gelişmiş, melezlerin ve kızılderililerin efsanevi liderleri doğmuştur.